Dissociatie: Een Neurologisch en Psychologisch Perspectief

Inleiding

Dissociatie is een psychologische toestand waarbij een individu zich losgekoppeld voelt van zichzelf, de omgeving of beide. Dit fenomeen kan variëren van mild, zoals dagdromen, tot ernstig, zoals bij dissociatieve identiteitsstoornis (DIS). Dit artikel verkent de neurologische basis van dissociatie, met specifieke aandacht voor de hersenstructuren die hierbij betrokken zijn.

Wat is Dissociatie?

Dissociatie is een mechanisme dat vaak wordt gezien als een reactie op trauma of extreme stress. Het kan worden omschreven als een breuk in normale bewustzijnsprocessen, geheugen, identiteit of waarneming. Dissociatie kan tijdelijk optreden, zoals bij acute stressreacties, of chronisch, zoals bij bepaalde psychische stoornissen. Symptomen kunnen onder meer depersonalisatie (het gevoel losgekoppeld te zijn van het eigen lichaam) en derealisatie (een gevoel van onwerkelijkheid over de buitenwereld) omvatten. Andere kenmerken zijn:

• Verlies van contact met het lichaam: Mensen ervaren hun lichaam als vreemd of onecht, soms beschreven als een buitenlichamelijke ervaring.
• Verminderd tijdsbesef: Tijdsperiodes kunnen als versneld of vertraagd worden waargenomen, of volledig verdwijnen uit het geheugen.
• Geheugenproblemen: Herinneringen kunnen gefragmenteerd of ontoegankelijk zijn, vooral wanneer ze verband houden met traumatische gebeurtenissen.
• Automatisch gedrag: Handelingen kunnen worden uitgevoerd zonder bewuste controle of herinnering eraan.

De Neurologische Basis van Dissociatie

Onderzoek wijst uit dat dissociatie verband houdt met specifieke hersenstructuren en functionele veranderingen in het brein. Hieronder worden de belangrijkste betrokken gebieden besproken:

1. Amygdala

De amygdala speelt een sleutelrol in de verwerking van emoties, vooral angst. Bij dissociatie is de activiteit van de amygdala vaak verstoord. In situaties van extreem trauma of stress kan de amygdala overactief worden, wat leidt tot intense angst. Dissociatie kan optreden als een beschermingsmechanisme om deze emotionele overbelasting te verminderen door de connectie met angstige stimuli te verzwakken.

2. Prefrontale Cortex

De prefrontale cortex, verantwoordelijk voor executieve functies zoals redeneren en het reguleren van emoties, vertoont vaak verminderde activiteit tijdens dissociatie. Deze onderactiviteit verklaart waarom dissociatieve toestanden gepaard kunnen gaan met een verminderde bewustzijnscontrole en een gevoel van “loskoppeling.”

3. Hippocampus

De hippocampus, betrokken bij het vormen van herinneringen, is vaak minder actief tijdens dissociatieve ervaringen. Dit kan leiden tot geheugenverlies of het fragmentarisch terughalen van herinneringen, wat een kenmerk is van dissociatieve stoornissen. Verminderde hippocampale activiteit wordt vaak geassocieerd met chronische stress en trauma.

4. Insula

De insula is verantwoordelijk voor interoceptie, oftewel het bewustzijn van interne lichaamsprocessen. Onderactiviteit van de insula tijdens dissociatie kan bijdragen aan gevoelens van depersonalisatie, waarbij het lichaam als vreemd of onwerkelijk wordt ervaren.

5. Default Mode Network (DMN)

Het default mode network, een netwerk van hersengebieden actief tijdens rust en introspectie, speelt een belangrijke rol in zelfbewustzijn. Bij dissociatie is de synchronisatie binnen dit netwerk vaak verstoord, wat kan leiden tot een veranderd gevoel van zelf.

Mechanismen Achter Dissociatie

Dissociatie wordt vaak gezien als een overlevingsmechanisme. Bij acute bedreiging activeert het lichaam de vecht-of-vluchtreactie via de hypothalamus-hypofyse-bijnieras (HPA-as). Wanneer vechten of vluchten geen optie is, kan het brein overschakelen naar een “bevries”-toestand, waarbij dissociatie optreedt om de intense stress te dempen. Deze respons beschermt het individu tijdelijk tegen de emotionele impact van de gebeurtenis, maar kan problematisch worden als het chronisch of frequent voorkomt.

Dissociatie en Psychopathologie

Chronische dissociatie wordt vaak geassocieerd met psychische aandoeningen, waaronder:

• Posttraumatische Stressstoornis (PTSS): Dissociatie komt veel voor bij PTSS-patiënten als reactie op traumatische herinneringen.
• Dissociatieve Identiteitsstoornis (DIS): Deze ernstige stoornis omvat het wisselen tussen verschillende identiteiten of “alters.”
• Borderline Persoonlijkheidsstoornis (BPS): Dissociatieve episoden worden vaak gemeld bij mensen met BPS, vooral in tijden van stress.

Therapie en Behandeling

Behandeling van dissociatie richt zich meestal op het verminderen van de onderliggende stress of trauma en het versterken van de integratie van bewustzijnsprocessen. Effectieve benaderingen zijn onder meer:

• Traumagerichte Cognitieve Gedragstherapie (CGT): Gericht op het herstructureren van traumagerelateerde gedachten.
• Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR): Helpt bij het verwerken van traumatische herinneringen.
• Mindfulness en Lichaamsgerichte Therapie: Gericht op het versterken van het lichaamsbewustzijn en het verminderen van depersonalisatie. Door meer in het hier en nu te zijn vermindert de algemene spanning en keert het brein weer makkelijker terug in de geïntegreerde routine. Bewust alle sensoren inzetten (ruiken, voelen, zien, proeven, horen, bewegen) en de neocortex stimuleren (rekensommen, geheugentaken) helpen om de dissociatie te verminderen.
• Medicatie: In sommige gevallen worden antidepressiva of anxiolytica voorgeschreven om bijkomende symptomen te behandelen.

Conclusie

Dissociatie is een complex fenomeen dat zowel psychologische als neurologische componenten heeft. Het speelt een cruciale rol bij de reactie van het brein op extreme stress en trauma, waarbij hersenstructuren zoals de amygdala, hippocampus en prefrontale cortex betrokken zijn. Dissocieren kan een overlevingsmechanisme zijn wat je brein in de kindertijd nodig heeft om zware stress en trauma te kunnen overleven. Op volwassen leeftijd kan dit mechanisme door je brein ingezet worden op momenten die stressvol zijn en via het emotioneel geheugen gekoppeld zijn aan vroeger trauma.

Begrip van de neurologische basis van dissociatie, evenals de symptomen zoals verlies van lichaamsbesef en geheugenproblemen, kan helpen bij het ontwikkelen van effectievere behandelingen en het verbeteren van de kwaliteit van leven als je met dit fenomeen worstelt.